Një problem i njohur, në një vend të njohur, por tani me perspektivën e shtuar të ndërhyrjes ruse.
Tridhjetë vjet pas luftës së saj të tmerrshme, Bosnja është kapur në një mosmarrëveshje komplekse, të paqëndrueshme, që përfshin ndarjet etnike, rivalitetin fetar, mohimin e gjenocidit, kujtimet e tmerrshme dhe dyshimin bezdisës se Moska po i nxit gjërat.
E kaluara ju shtyn në Bosnjë. Është një vend i formuar nga shekuj ndarjesh etnike dhe fetare, dhe që ende lufton të përballet me identitetin e vet të thyer.
Por është historia moderne ajo që është kaq e prekshme – plagët e ndryshme të lëna pas nga tre vjet e gjysmë luftë brutale në vitet 1990. Kishte 100.000 vdekje në një vend me vetëm katër milionë banorë, shkruan të dielën “Sky News”.
Ndalojmë në një bllok banesash në Sarajevë, i ndërtuar fillimisht për Lojërat Olimpike Dimërore të 1984-tës dhe shikojmë murin e gjatë anësor, të mbushur me qindra vrima. Ato variojnë nga vrimat e vogla të plumbave deri te zbrazëtirat e lëna nga raketat dhe predhat.
Por këto mund të riparohen. Problemet më të mëdha të Bosnjës janë trauma që vazhdon, tensionet e rrezikshme që ende e ndajnë këtë vend dhe ndjenja se mund të kthehet në rrugën e luftës katastrofike. Se asgjë, në të vërtetë, nuk ka ndryshuar.
Për të kuptuar se sa të brendshme janë ato ndarje, ne largohemi nga Sarajeva dhe vozisim për disa orë. Pak para se të arrini në kufirin me Serbinë, gjeni qytetin e Srebrenicës. Pikërisht këtu u vranë më shumë se 8.000 burra dhe djem myslimanë, nga serbët e Bosnjës, në korrik të vitit 1995. Një akt i pashpirtësisë pothuajse të papërshkrueshëm, i udhëhequr nga Ratko Mlladiq. Ai i siguroi vendasit se do të ishin të sigurt dhe më pas urdhëroi një valë tronditëse dhune, e cila filloi, në mënyrë skandaloze, nën sytë e trupave të Kombeve të Bashkuara.
Tani ka një varrezë të madhe këtu. Një pikë qendrore për kujtim. Ajo që ju godet është numri i madh i varreve këtu – dhe gjithashtu grupet e anëtarëve të familjes të varrosur së bashku, baballarët dhe djemtë, të gjithë të vrarë në të njëjtën kohë.
Sehida Abdurahmanovic e di dhimbjen. Bashkëshorti i saj, Jakube, u vra në ditët e para të luftës. Vëllai i saj, Meho, u vra gjatë masakrës dhe eshtrat e tij nuk u gjetën kurrë. Djali i saj 16-vjeçar mbijetoi duke u arratisur në pyll.
“Nuk e kuptoja se çfarë do të ndodhte”, më thotë ajo.
“Nuk e imagjinoja që do të ndodhte gjenocidi, do të kishte një krim të përmasave të tilla. Po ta dija do të kisha vrapuar për jetën time dhe do të kisha shpëtuar fëmijët e mi nga gjithçka. Besoja në qytetërim. Kam bërë një gabim të madh. Kur po mendoja për djalin tim, ai tha se nuk pushoi së menduari për ne. Ne ishim me fat. Ai tha se do të vriste veten nëse do të kishim vdekur. Vëllai im nuk u gjet kurrë, dhe unë kurrë nuk i kam gjetur eshtrat e tij. Shpresoj që të gjej një kockë për ta varrosur – kjo do të më sjellë ngushëllim”, ka shtuar ajo.
Faji i mbijetesës rëndon shumë mbi shumë njerëz. Djali i Sehidës, si shumë të rinj, u largua nga vendi dhe filloi një jetë të re jashtë vendit. Nga klasa e tij prej 44 nxënësish, vetëm katër mbijetuan.
Ratko Mlladiq është tani në burg, i dënuar për gjenocid. Ju mund të mendoni se emri i tij do të ishte një njollë për këtë vend; se do të shahej nga të gjithë. Mirëpo, gaboni.
Në qytetin e afërt të Bratunacit, ne jemi futur në një dhomë të madhe, më tepër si një kishëz. Rreth mureve janë qindra fotografi të serbëve të Bosnjës që u vranë në luftë.
“Ky është kushëriri im Augustus këtu”, thotë politikani Vojin Pavloviq, ndërsa ne ecim së bashku.
“Koka e tij ishte prerë dhe shkelmuar si një top. Ishte e tmerrshme”, shton ai.
Pavloviq beson se vdekja e mijëra myslimanëve në Srebrenicë – masakra më e keqe në Evropë që nga Holokausti, nuk ishte edhe aq e keqe. Një krim, po, por asgjë më shumë. Se njeriu që e porositi është thjesht i keqkuptuar.
“Unë besoj se Ratko Mlladiqi është një hero dhe se ai nuk është fajtor për atë që u akuzua dhe u dënua”, thotë Pavloviq. Nuk ka pasur gjenocid në Srebrenicë”.
Për të, trashëgimia e luftës nuk ka të bëjë me pajtimin, por me krijimin dhe zgjerimin e Republika Srpskas.
Duke u ankuar se janë të margjinalizuar nga boshnjakët, të cilët përbëjnë rreth gjysmën e popullsisë, ai thotë se Republika Srpska dëshiron t’i drejtojë punët e veta dhe madje ta ngrejë ushtrinë e saj.
Për shumë njerëz, kjo tingëllon shumë si lloji i retorikës që çoi në luftë 30 vjet më parë, por Pavloviqi është i qartë në mendjen e tij: “Nuk do të ketë paqe në këtë zonë për sa kohë që komuniteti ndërkombëtar përfaqëson dhe mbron vetëm njërën anë. Ajo njëra anë është ana e myslimanëve”.
Në kryeqytet, Ljubisha Cosiq na pret në zyrën e tij me një buzëqeshje. Kryetari i Sarajevës Lindore ka një zyrë të re nga ku mund të shohë pamje të largëta.
“Shpërbërja e Bosnjë-Hercegovinës do të ndodhë nëse ky shtet vazhdon kështu”, thotë ai, shkruan KOHA.
“Boshnjakët gjithmonë përpiqen të kenë një shtet të centralizuar. Nuk është e mundur. Ne patëm një luftë për shkak të kësaj”, shton ai.
Pra, a mund të ndodhë përsëri? A mund të kthehet vërtet Bosnja në konflikt dhe ndarje? Përgjigja, shqetësuese, është një “ndoshta” e kujdesshme.
Nëse Republika Srpska do të vendoste ndonjëherë të ndiqte pavarësinë, do të kishte nevojë për mbështetës me pushtet. Siç ndodh, tashmë ka një ndjenjë farefisnore me Serbinë, miqësi me Rusinë.
“Personalisht, unë i dua rusët më shumë se amerikanët. Ne kemi një marrëdhënie shumë, shumë të fortë historike me rusët dhe ne besojmë në Rusi”, thotë Cosiq.
Pavloviqi është edhe më pak i paqartë. “NATO-ja është një organizatë kriminale, e cila mund të krahasohet vetëm me Rajhun e Tretë si një organizatë fashiste”, thotë ai duke ngritur supet.
Frika e shumë njerëzve në Evropën Perëndimore është se Rusia po kërkon vende të reja për të nxitur trazira – për të shkëputur vëmendjen nga ajo që po ndodh në Ukrainë dhe për ta dëmtuar unitetin evropian – dhe se Bosnja, me ndarjet dhe paqëndrueshmërinë e saj, mund të duket kandidati i përsosur.
Përgjatë historisë, Ballkani ka qenë shpesh vendndodhja e dhunës. Pakkush dyshon se, nëse shkëndija ndizet, dhuna mund të ndodhë përsëri.
